مسجد
مسجد :
پیامبر اسلام فرموده هرجا که نماز برپا دارید، همانجا مسجد است. پس واژه مسجد لزوما به مکان خاصی تعلق ندارد. ولی مسلمانان برای اقامه نماز به ساختن بنایی مبادرت کردند. این بنا به مرور به تعداد زیادی ساخته شد و به همین دلیل الگوی معماری آنها تحول یافت .
در حقیقت مسجد نوع عالی بنای اسلامی است و کلید معماری اسلامی به شمار می آید. در ابتدای اسلام جوامع اسلامی مذهب گرای مطلق بودند و مسجد بازتاب واقعی این نوع جوامع بود. مساجد به گونه ای ساخته می شدند که ماندگار باشند درصورتیکه بسیاری از بناها و یادمانهای غیر مذهبی با تزئینات بسیار زیاد ولی بدون استحکام ساخته شده اند.
مسجد در قرآن :
در قرآن، مسجد به معنای اعم نیایشگاه خداوند به کار رفته است .مسجد الاقصی، که معبد یهودیان یا کنیسه بوده است و در زمان نزول قرآن کاربردی غیر از آن نداشته است، دو بار در قرآن از آن به عنوان مسجد نام برده شده است.همچنین در داستان اصحاب کهف نیز قرآن می گوید بر مزار آنان مسجدی بنا کردند .این مسجد بر اساس قول غالب مورخین با توجه به دین مرسوم آن روز کلیسا بوده ست .البته ممکن است کنیسه نیز بوده باشد .ولی با توجه به قبل تر بودن از اسلام نمی تواند به معنی مسجد مخصوص مسلمانان بوده باشد.
از حدود 390 تا 80 هجری از طریق بناهای مساجد می توان معماری دوران اولیه اسلامی را شناسایی کرد.می توان با میراث معماری قبل از اسلام آشنا شد. می توان نفوذ سایر معماری ها و سنت ها را درآن بازشناخت .
ساده ترین نوع بنای مسجد :
ساده ترین نوع بنای مسجد عبارت است از یک حیاط محصور شده با طاق نماهای اطراف آن و یک سالن سرپوشیده در مجاورت آن. مسجد از اساس مساوات طلبانه، شمایل شکن، درون نگر و از همه مهم تر سرشار از انگیزه های مذهبی عمیق است.
در این فضا گنبد اصلی، فضای بزرگ مسقف داخل ساختمان، محراب، مقصوره و منبر قرار دارد. تزئینات بسیار زیاد (اسراف کارانه )در همین مکان خود نمایی می کند. این تزئینات بیشتر در بخشی قرار دارد که محراب را در بر گرفته است و مسقف است.
خواستگاه مسجد:
خانه پیامبر یک ساختمان خاص است که تاثیر فراوانی بر تکامل تدریجی مسجد دارد. در ابتدا بسیاری از کلیساها، آتشکده ها، مناطق باستانی، معابد هندی و برهمایی تبدیل به مسجد می شدند ولی این مکانها تنها به دلیل مصلحت مورد استفاده قرار می گرفتند. در مناطق تازه مسلمان شده لزوم مکانی برای عبادت باعث این امر شده بود.
عواملی که بناهای مذهبی دیگر مذاهب را بعنوان مسجد مورد استفاده قرار داده اند:
لزوم مکانی برای عبادت برای تازه مسلمان شده ها
راحتی، ارزانی، موقعیت مناسب، صرفه جویی در زمان و نیرو مکانی برای اینکه مردم را به کیش خود بخوانند .
بناهای مذهبی سایر مذاهب مسلمانان را برای ساخت مساجد به مبارزه می طلبید .
بالاخره جوهره نظامی گسترش اسلام نیاز به ساخت مکانهایی برای اسکان هزاران نفر داشت. این مکان الزاما بنایی بزرگ و مجلل نبود بلکه خطی که با خاکسترها کشیده شده بود، حصاری از نی، جویی کم عمق، و …شکل ابتدایی مساجد جامع بزرگ آینده را تشکیل می داد.
در سال هجری 21 پس از فتح اسکندریه توسط عمرو بن عاص مسجدی در کنار باغ محل سکونتش بر پا کرد. در موصل نیز مسجد دیگری بنا گردید. کم کم مساجد از محل سکونت نظامیان متمایز شدند. مساجد در این زمان باید اساسا چهره ای فراگیر و همه شمول داشته باشد نه انحصاری و طرد گرا و به همین دلیل بناهایی محصور شده و مزین ساخته شدند.
ساخت مسجد
چیزی که درون این فضای محصور شده ساخته می شد با مسجد بعدی تفاوت داشت. دیوار مسجد آن را از فضای مادی بیرونی جدا می کند و خود نقشی در آئین نماز ندارند. سادگی آئین نماز تقریبا هر نوع بنایی را برای مسجد مناسب می کرد. ولی نمی توان گفت مسجد همان خانه ساده عربهاست که شکل مشخص تری به خود گرفته است. بناهای مذهبی مسیحیان، زردشتیان، بودایی ها و یهودیان همه تاثیراتی بر ساخت مسجد داشته اند.
به دلیل تفاوت در نوع عبادت مراکز عبادی سایر مذاهب تنها به دلیل ضرورت مورد استفاده قرار می گرفتند و از نظر معماری اهمیت زیادی نداشتند. (آتشکده ها کوچک بودند کلیساهای بازیلیک مرتفع بودند و وسعت نداشتند. مقابر شهیدان کوچک بودند معابد هندی بسیار بزرگ بودند).
اگر چه مسلمانان از بازیلیکاهای مسیحیان تاثیر گرفتند و آن را به شکل مورد نظر خود تغییر دادند (فرم شبستان مرکزی که بر روی محراب قرار داشت). در برخی منابع ذکر شده که آتشکده زردشتیان که یک چهار گوش گنبد دار با چهار ورودی بوده است نیز منبع تاثیر مسلمانان می باشد که بعید بنظر نمی رسد.
آئین نماز
در آئین نماز تعداد زیادی نماز گزار در مسجد “مسجد پالرمو” گرد هم می آیند .در ابتدای اسلام این تعداد مثلا در حدود 7000 نفر تخمین زده شده است مساجد دیگری مانند مسجد سامرا یا دمشق نیز به همین تعداد نمازگزار در خود می داد. این نمازگزاران باید طوری قرار می گرفتند که امام جماعت خود را ببینند.
خانه پیامبر
خانه پیامبر در مدینه قرار داشت که در بخش بیرونی و بخش مسکونی آن که شامل9 اتاق بود ساخته شده بود و متعلق به خانواده بود. طبیعتا باید پاسخگوی نیازهای خانواده و نیازهای جامعه باشد .بزرگی مهم ترین ویژگی آن بود .و هر ضلع آن 56متر مربعی بود. خانه بودن آن امری فرعی و از همان آغاز این مکان محور جامعه نوظهور اسلامی بوده است.
ساخت گنبد و گلدسته :
وقتی عرب ها غرب ایران را تصرف کردند، مرکز فرماندهی خود را بصره در نزدیکی شوش قرار دادند، شوش در همان اوایل جزو قلمرو آنها بود و به همین دلیل مسجد شوش جزو اولین مساجد ساخته شده در ایران بشمار می رود .برای تاریخگذاری مسجد شوش مناره نمی تواند گواه باشد چون از لحاظ میلادی ساختن مناره در کنار مساجد معمول ۶۵۶تاریخ بوده است .یکی از قدیمی ترین سکه هایی که در دوران اسلامی ضرب شده و از سبک ضرب سکه های (بیزانس )تقلید شده است، وجود این سکه در این مسجد سبب شد که ساختمان مسجد جامع شوش را قدیمی ترین بنای مذهبی ایران بدانیم و بهحدود اواخر قرن اول هجری نسبت دهیم.
دیدگاهتان را بنویسید