دانشگاه امام حسین تهران

گنبد

از اولین نوع از پوشش های گنبدی شکل در ایران می توان به پوشش چغازنبیل متعلق به هزاره دوم میلادی اشاره کرد. بعد از آن دوره برای اولین بار طاق منحنی شکل در ایران در دوران اشکانی در شهر فیروز آباد به قطر 16.10 متر بنا شده است. در دوره ساسانی گنبدسازی بسیار رواج پیدا می‌کند. به طوری که طاق هایی با دهانه های بسیار گشاد مانند طاق کسری را به وجود می آورند. این طاق‌های منحنی شکل اولین تلاش ها برای گنبدسازی را توجیح می‌کنند. آن چه قابل توجه است روش ساخت گنبد در ایران است که بدون قالب و با استفاده از گوشه‌سازی در ساخت گنبد انجام می شده است.

تعریف گنبد

• تعریف هندسی گنبد: در تعریف هندسی، گنبد از دَوران طاق مشخص بر حول یک محور قائم به وجود می آید.
• تعریف زبان معماری گنبد: گنبد پوششی است که بر روی زمینه‌ای گرد برپا شود.
• تعریف کاربردی گنبد: سقفی است کروی شکل که بر بالای پلان‌های (نقشه) مربع شکل که با کمک گوشه سازی مدور می‌شود بر سقف قرار می‌گردد.

ساختار گنبدهای ایران

گنبدهای ایران از دو پوسته ساخته شده است:

• پوسته درونی: پوشش درونی گنبد رو به فضای داخلی دارد و سمت خارجی آن معمولا به صورت پله پله ساخته می‌شود.
• پوسته بیرونی: رو به پوشش درونی ساخته می شود که آهیانه یا کدمبه می‌گویند.

انواع گنبد از نظر شکل ظاهری

در سرزمین هایی مثل روم شکل نیم کره را برای گنبد استفاده می کنند، به دلیل این که رانش بر منحنی آن منطبق نمی شد ناچار بودند که کناره های آن را هر چه ستبرتر کنند تا در برابر رانش سدی باشد. در صورتی که معماران ایرانی نیم دایره را برای پوشش مناسب نمی دانستند و شکل هایی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیضی را انتخاب می کردند که خود به خود رانش گریز بود و این انتخاب باعث می شد که بتوانند ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند.

انواع گنبد از نظر شکل ظاهری را می توان به شرح زیر نام برد:

• گنبد پیازی
• گنبد مقرنس
• گنبد بیضوی
• گنبد سهمی
• گنبد چندگوش
• گنبد بادبانی
• گنبد نعلبکی
• گنبد چتری